Camii, yapılar topluluğunun merkezinde ve Gebze'ye hakim bir mevkide yer alır. 1510 yılında Çoban Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır. Külliyenin yapımının çok önceden planlandığı ve anonim bir çalışmayla ortaya çıkarıldığı anlaşılmaktadır.
Mustafa Paşa Mısır'a vali olarak atandığında yapımın sürdüğü bilinmektedir. Paşa Mısır bezemelerinden etkilenerek, camisi için taşınabilir parçaları Kahire'de yaptırmıştır. Darıca iskelesinden Gebze'ye ulaştırılan süsleme öğeleri Mısırlı ustalar tarafından yerlerine yerleştirilmiştir.
Kare planlı, üzeri dört sütunun taşıdığı 24 metre yüksekliğindeki geniş bir kubbe ile örtülüdür. Duvarları taş zemin üzerine kesme taş ve muntazam tuğlalarla örülmüştür. Ayrıca caminin çevresi 2.5 metre yüksekliğinde oldukça kalın duvarlarla çevrilidir. Her cephesinde bir tane olmak üzere, dört giriş kapısı vardır. Mihrap ve duvarları kufi yazılarla süslenerek, renk düzeni görkemli Türk çinileri ile sağlanmıştır.
Bazı araştırmacılar, bu görkemli caminin de bulunduğu külliyenin planının Mimar Sinan'a çizdirildiğini, baş kalfası Hüseyin Ağa'ya da inşa ettirildiğini ileri sürmüştür. Çoban Mustafapaşa Külliyesi, cami, medrese, bimarhane, kütüphane, han, hamam, kervansaray, paşa odaları, tekke, arşiv, hela, su kuyusu, şadırvan ve bir türbeden oluşmaktadır.
Kartacalı ünlü komutan Anibal'ın Anıt Mezarı, Gebze'nin güneydoğusunda, çevresi daire şeklinde selvilerle çevrili sahanın ortasında yer alan 24 ton ağırlığındaki bir taş lahit ve şekillendirilen taşın üzerindeki Kartacalı Komutana ait aplike edilen bir masktan, Türkçe, İngilizce, Fransızca, Almanca ve İtalyanca yazılı birer mermer kitabeden oluşmaktadır. Bu kitabede ayrıca ünlü komutanın özgeçmişi yer almaktadır. Anıtmezar, 24 Temmuz 1981'de düzenlenen görkemli bir törenle açılmıştır.
Büyük, Türk Müzecisi ve ressamı Osman Hamdi Bey (1842-1910) tarafından Gebze-Eskihisar Köyü'nde, 1884 yılında yapılan köşk, resimhane, kayıkhane ve müştemilat olarak yaptırılmıştır. Planları Osman Hamdi Bey tarafından çizilen ve Fransız mimarisi özellikleri taşıyan köşkün yapı malzemelerinin birçoğu yurtdışından getirilmiştir
Osman Hamdi Bey’in giriş katında bulunan ahşap kapıların tablalarına yaptığı her bir çiçek resminin tabloları değerinde olduğu düşünülmektedir. Osman Hamdi Bey 26 yıl boyunca yaz aylarını geçirdiği bu köşkte en ünlü tablolarını çizmiştir.
Deniz kıyısında yer alan Eskihisar'ın kuzeydoğu kesiminde, dik yamaçlı bir tepe üzerinde, Eskihisar'daki limana ve İzmit Körfezi'nin kıyı şeridini savunmak amacıyla, Bizanslıların Komnenoslar (Komneus) döneminde yaklaşık 800 yıl önce Bizans İmparatoru 1. Manuel Komnenos tarafından inşaa ettirildiği çeşitli kaynaklarda ifade edilmektedir.
Orijinal halini koruyarak bugüne kadar ayakta kalan kale, dikdörtgen planlı olup, toplam 10 burcu ve kaleye giriş çıkışı sağlayan 4 kapısı bulunmaktadır.
Çoban Mustafa Paşa tarafından 1523 yılında inşa ettirilen hamam, halk arasında Çarşı Hamamı ve Çifte Hamam olarak da adlandırılmaktadır. Hamamın iki kubbesi, yanında ise geniş bir sarnıcı bulunmaktadır. Yapıda muntazam kalker taşları kullanılmıştır. Pencerelerinin kemer ayaklarına kadar üçer sıra tuğla ve bir hatıl geçirilmiş olup, bütün pencerelerinin kemerleri tuğladan örülmüştür.
Gebze'nin bu en büyük hamamında, kadınlar ve erkekler tarafı olmak üzere iki bölüm bulunmaktadır. Halen kullanılan hamam zaman zaman onarım görmüştür.
Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa'nın kethüdası ve veziri İbrahim Paşa tarafından 1664 yılında yaptırılmış olup, eni boyu yaklaşık 6 metre ve kare planlıdır. Suyunun akışı terazi sistemiyle sağlanmıştır. Kitabesinde İbrahim Paşa'nın ismi ve ebcet hesabıyla düşürülen tarihi okunmaktadır. Çeşme 1933 yılında tamir ettirilmiştir. Kent merkezinin hemen ortasında, Çoban Mustafa Paşa Hamamı'nın yanı başındadır.
Fatih Sultan Mehmet'in 27 Nisan 1481 Cuma günü İtalya üzerine yapılacak sefer için üç yüz bin kişilik ordusuyla Üsküdar'dan İzmit'e doğru yola çıktığında, ordusuna mola verdiği veya otağını kurdurduğu çayırlık alana Hünkar Çayırı denilmektedir. 3 Mayıs 1481 tarihinde 52 yaşında olduğu halde otağında özel doktoru tarafından zehirlenerek öldürülen Fatih Sultan Mehmet'in anısına kitabeli bir çeşme yapılmıştır. Çeşme 4. Mehmet Dönemi'nde 1659 tarihinde Sadrazam İbrahim Paşa tarafından yaptırılmış ve bazı onarımlarla günümüze kadar ayakta kalabilmiştir.
Hünkar Çeşmesi'nin önüne Fatih'in anıtı dikilmiştir. 1995 yılında park, dinlenme ve şenlik alanı olarak yeniden düzenlenen Hünkar Çayırı'nda İstanbul'un Fethi dolayısıyla her yıl geleneksel güreş şenlikleri yapılmaktadır.
Gebze'nin batısında yer alan cami, tahmini olarak 1323-1331 yılları arasında inşa edilmiştir. Osmanlı mimarisinin ilk örneklerinden olan camiyi, Gebze'nin kurucusu olan Sultan Orhan yaptırmıştır. Sultan Orhan Camii, erken Osmanlı döneminin en basit ve sade örneklerinden biri olarak kabul edilir. Selçuklu etkisinde, fakat kendine özgü bir mimari yaratma isteği yapıda göze çarpar. Caminin planı, 14.50 mt.x 14.50 mt. ebadında olup kare şeklindedir.
